حسن ناهید که بود؟

بیان فردا | ملت ما | زهره محسنی| حسن ناهید، موسیقیدان و نوازنده پیشکسوت نی، ۲۷ بهمن در منزل دارفانی را وداع گفت. ناهید متولد ۱۳۲۲ بود و از ۱۰ سالگی موسیقی کار کرد. او از ۱۸ سالگی نزد حسین تهرانی آموزش دید و از شاگردان زنده‌یاد حسن کسایی ـ نوازنده مطرح نی بود. این نوازنده سابقه همکاری با ارکسترهای ایرانی و خارجی را در کارنامه کاری خود داشت.

حسن ناهید از جمله هنرمندان معتبر موسیقی ردیف دستگاهی ایران است که سال ۱۳۲۲ در کرمان متولد شد.

 

فقدان نی‌نوازی که نی را در ارکستر اعتلا بخشید

 

«هفته‌ای یک‌بار برای آموختن به خانه حسین دهلوی می‌رفتم. ایشان یک دینار هم از من نمی‌گرفتند و به من تعلیم می‌دادند. بعد از دوماه‌ونیم استاد فرمودند فردا به هنرهای زیبا، تالار فارابی بیا. زمانی که رفتم، دیدم ارکستر ایرانی بسیار بزرگی است و اساتیدی چون هوشنگ ظریف و دیگران حضور دارند. خیلی از سازهایی را که آنجا بود تا آن زمان ندیده بودم. آنها هم نی ندیده بودند. چون اولین کسی که در سال ۱۳۳۹ نی را به تلویزیون برد و در تلویزیون نواخت، من بودم.» زنده‌یاد حسن ناهید که روز پنج‌شنبه، ۲۷بهمن‌ماه 1401 در 79 سالگی درگذشت، اینها را در گفت‌وگو با فروغ بهمن‌پور، نویسنده کتاب «چهره‌های ماندگار» گفته بود. او بارها تأکید کرده بود، نخستین نوازنده‌ای بود که نی را به ارکستر برد و طی سال‌های فعالیتش در ۱۳ ارکستر، نی نواخت. هرچند سجاد پورقناد در گفت‌وگو با «هم‌میهن» به نکته‌ای کوچک اشاره می‌کند و می‌گوید: «حسن ناهید، نخستین نوازنده نی در ارکستر نبود و نخستین‌باری که شاهد همنوازی نی با گروه بودیم این حسین عمومی بود که با گروه فرامرز پایور نواخت، هرچند به‌واسطه محدودیت زمان این همکاری، حسن ناهید را به‌عنوان نخستین نوازنده نی در ارکستر می‌شناسیم. درواقع او نخستین نوازنده نی بود که به‌خوبی در کنار ارکسترهای بزرگ ازجمله ارکستر سمفونیک قرار گرفت.» آشنایی تمام‌وکمال ناهید با نت، فعالیت گسترده‌اش در حوزه تدریس نوازندگی نی و حسن‌اخلاق او، ویژگی‌های دیگری است که داوود گنجه‌ای، نوازنده و مدرس پیشکسوت کمانچه و ویولن، علی نجفی‌ملکی، نوازنده سرشناس نی و از شاگردان ناهید، رضا مهدوی، منتقد و پژوهشگر موسیقی و نوازنده سنتور و سجاد پورقناد، نوازنده تار و سه‌تار و سردبیر «مجله گفت‌وگوی هارمونیک» به آن اشاره می‌کنند.

مقاوم در برابر ناملایمات

 

داوود گنجه‌ای: من می‌توانم به کارنامه کاری این دوست 60‌ساله از چند منظر بنگرم که نخستین آنها اخلاق و کردار اوست. این دوست متواضعِ یگانه از اخلاقی‌ حسنه برخوردار بود. او بسیار آرام و بی‌ادعا بود و با همه، رفتاری محترمانه داشت. نکته دیگر، تکنیک منحصربه‌فرد ناهید در نوازندگی نی بود. او سولیست (تک‌نواز) این ساز بود و از همان ابتدا که وارد رادیو شد تا روزهای اوج کارنامه کاری‌اش، حاصل همکاری با شادروان فرامرز پایور، در ارتقای سطح موسیقی کلاسیک ایرانی کوشید. به‌گونه‌ای‌که هنوز هم که هنوز است گروهی با آن سطح از انسجام در موسیقی ایرانی ندیده‌ایم. حسن ناهید، شاخص‌ترین نوازنده گروه فرامرز پایور بود چراکه هماهنگی ساز نی با ارکستر، کاری دشوار است. مهم‌ترین نکته در مورد حسن ناهید، آشنایی تمام‌وکمال او با خط موسیقی و اشراف کاملش به موسیقی مکتوب بود. او تسلطی انکارناپذیر به ردیف داشت و از ریزه‌کاری‌های موسیقی ایرانی مطلع بود. ناهید در هر گروهی که حضور داشت و با هر ارکستری که روی صحنه می‌رفت، خیال دیگر اعضای آن گروه و دیگر نوازندگان ارکستر راحت بود چراکه می‌دانستند او کارش را به‌درستی انجام خواهد داد. ناهید، گلی بی‌عیب‌وعلت بود. او بسیار نازنین و فروتن و در مقام ناملایمات، مقاوم بود و من علو درجات را نزد خداوند برایش آرزومندم.

نوازنده‌ای با ویژگی‌های منحصربه‌فرد

 

علی نجفی‌ملکی: حسن ناهید از همان ابتدا که به نوازندگی نی روی آورد، با نت آشنا بود و درواقع اولین نوازنده نی بود که از روی نت می‌نواخت. در نتیجه ارکسترهایی که نیازمند حضور نوازنده نی بودند تنها می‌توانستند سراغ استاد ناهید بروند؛ چراکه دیگر نوازندگان نیِ هم‌دوره ایشان و به‌تبع نوازندگان نیِ پیش از ایشان، آنچنان با نت آشنا نبودند و در نتیجه نمی‌توانستند نیاز ارکستر به نوازنده‌ای که با نت آشنا باشد را تامین کنند؛ هرچند نوازندگان چیره‌دست نی بودند. استاد حسن ناهید، تنها نوازنده نیِ برخوردار از این ویژگی بود و در نتیجه تمام ارکسترهایی که نیازمند نوازنده نی بودند، سراغ او می‌رفتند. استاد حسن ناهید، آموزش را با کتاب‌های ویولن استاد ابوالحسن صبا آغاز می‌کرد و بعد از آن سراغ ردیف استاد عبدالله دوامی می‌رفت و این کار را از روی مجموعه‌ای گردآوری‌شده توسط فرامرز پایور انجام می‌داد. او پس از آن، پیش‌درآمد رِنگ‌های فرامرز پایور را تدریس می‌کرد، سپس با توجه به ذوق هنرجو، به دوره‌های تکمیلی و عالی می‌پرداخت. استاد حسن ناهید همواره بر این مسئله تأکید می‌کرد که هنرجوی نی ملزم به کسب توانایی نت‌خوانی - چه برای اجرای زنده با ارکستر و چه برای اجراهای استودیویی- است و معتقد بود، هنرجو باید انتقال نت و اجرای راست‌کوک و چپ‌کوک را هم بیاموزد. به‌عنوان مثال اگر در حال اجرای نتی در شور سُل بودید از شما می‌خواست آن نت را در شورِ لا هم بنوازید و این تمرین را آن‌قدر تکرار می‌کرد تا توانایی هنرجو برای ارکسترنوازی به سطحی قابل‌قبول برسد.

نوازنده‌ای مدرن

 

رضا مهدوی: حسن ناهید چهار ویژگی خاص داشت. نخستین ویژگی‌، آنکه از دوران جوانی از توانایی آشنایی با خط نت برخوردار بود و این ویژگی، ناهید را از دیگر نوازندگان و مدرسان ساز نی متمایز می‌کرد و موجب جلوه‌گری او می‌شد. ضمن اینکه حسن ناهید، شاگرد برجسته شادروانان حسن کسائی و حسین تهرانی بود. او هم ردیف و چگونگی صدادرآوردن از ساز دشوار نی را به‌خوبی می‌دانست، هم ریتم را به‌درستی می‌شناخت. هرچند همان‌طور که خود نیز بارها اشاره کرد در سبک‌وسیاق نوازندگی از حسن کسائی پیروی نکرد و خود به شیوه‌ای رسید که به شیوه نی‌نوازی حسن ناهید معروف شد. به همین جهت بود که رادیووتلویزیون وقت از حسن ناهید به‌عنوان نوازنده‌ای آشنا با نت و توانمند در همراهی با ارکستر دعوت به همکاری کرد و او چه در تک‌نوازی‌هایش با استاد رضا ورزنده، چه در کارهای گروهی ازجمله با گروه استاد فرامرز پایور، درخشید و به‌عنوان نی‌نوازی شاخص شناخته شد. دیگر ویژگی حسن ناهید، در کنار آشنایی تمام‌وکمال با نت و توانایی همراهی با ارکستر، حُسن‌خلق او بود. به‌گونه‌ای که اکثر دعوت‌های رسمی برای مناسبت‌های رسمی را می‌پذیرفت و این ویژگی او، ناهید را از هنرمندانی که برای حضور در چنین برنامه‌هایی همواره معذوریتی داشتند و عذری می‌آورند، متمایز می‌کرد. او به‌‌رغم دشواری‌هایی که مشکلات جسمی در سال‌های اخیر برایش به‌وجود آورده بود، هیچ‌گاه دعوت ما را به‌عنوان برنامه‌سازان رادیووتلویزیون رد نمی‌کرد و به احترام مردم حضور پیدا می‌کرد درنتیجه کسانی که آشنایی آنچنانی با ساز نی نداشتند، به‌واسطه او به نوای این ساز گوش می‌سپردند و با آن همراه می‌شدند. نکته پایانی در مورد حسن ناهید، آن بود که در زمان خود، آغازگر حرکتی نو و تازه بود. ناهید جزو نوازندگان مدرن محسوب می‌شد و فشفشی را که هنگام نوازندگی نیِ استاد نایب‌اسدالله اصفهانی شنیده می‌شد و استاد حسن کسائی اندکی آن را کمتر کرده بود، به‌تمامی از بین ببرد. نی در دستان او به‌گونه‌ای بود که گویی فلوتی ایرانی اختراع شده است و با هر دم و بازدمش چنان نت‌های تمیزی می‌آفرید که صدایی متفاوت در نی‌نوازی ایران ایجاد شد تا جایی که صدای تولیدشده از نیِ حسن ناهید تفاوتی ماهوی با فلوت کلیددار یافت. حسن ناهید در عین حال اصالت نی را حفظ کرد و در ارکسترهای متعددی حضور یافت. حضوری که بر اساس گام و دانگ‌هایی بود که برای این ساز نوشته می‌شد. همه اینها موجب شد ناهید به‌عنوان شخصیتی چندوجهی در موسیقی ایران شناخته شود. اتفاقی که برای هر نوازنده‌ای رخ نداده و نمی‌دهد.

بی‌نظیر در جوانی، کم‌نظیر در کهنسالی

 

سجاد پورقناد: حسن ناهید، نخستین نوازنده نی بود که به‌خوبی در کنار ارکسترهای بزرگ ازجمله ارکستر سمفونیک قرار گرفت. ساز حسن ناهید سونوریته (صدادهی) بسیار خوبی داشت و گام‌های گوناگون را به‌خوبی می‌شناخت و با دقتی بالا و کوکی درست اجرای‌شان می‌کرد. او در انگشت‌گذاری‌های دشوار نی از مهارتی بالا برخوردار بود و هیچ مشکلی با هیچ‌کدام از گام‌های انتخابی برای ارکستر نداشت و به‌آسانی با آنها همراهی می‌کرد. در بسیاری از مواقع، نت‌هایی که در برابرش قرار می‌گرفت، نت‌های انتقالی بود و او از عهده اجرای آنها نیز به‌سادگی برمی‌آمد. این توانایی‌اش برای نوازنده نی در آن زمان بی‌نظیر و اکنون نیز کم‌نظیر است و اگر نوازندگان نی اکنون می‌توانند چنین کاری را انجام دهند به‌واسطه شاگردی حسن ناهید است.