برجام تعطیلات را چگونه گذراند؟
معروف است که در ایران، در فاصله بین روزهای آخر اسفند تا اواسط فروردین، عملا اتفاقی پیش نمی‌رود مانند همین وضعیت فاصله بین اواخر دسامبر تا چند روز اول ژانویه در صحنه سیاست بین‌الملل در جریان است. این بار اما به نظر دیپلمات‌های حاضر در مذاکرات احیای برجام نیز کم‌وبیش تعطیلات نوروز را جدی گرفته بودند.
بیان فردا | شاید پشت پرده و در تماس‌ها اتفاقاتی رخ داده باشد اما تا جایی که به اخبار علنی و صحنه رسانه‌ای مربوط است، برجام نیز دو سه هفته گذشته را در تعطیلات گذرانده است. به جز ادعاها و اخبار تأییدنشده پراکنده‌ای که آن‌ها نیز از پیشرفت اساسی در گفت‌وگوها خبر نمی‌دهند، صحنه برجام صحنه نسبتا خلوتی بوده است. صحبت‌های پرسروصدای وزیر خارجه ایران، انتقادات چهره‌ها و نمایندگان اصولگرا از روند مذاکرات، تغییر در تیم مذاکره‌کننده آمریکا و جمع‌شدن خیمه خبرنگاران در نزدیکی هتل کوبورگ، محل مذاکرات، قابل‌توجه‌ترین اتفاقات در این مدت بودند.
فعلا در وین خبری نیست
تازه‌ترین خبر در این زمینه را استفانی لیختن‌اشتاین، خبرنگار اتریشی حوزه سیاست بین‌الملل داد که از جمله پوشش‌دهندگان مذاکرات بوده است. او در توییتر نوشت: «متأسفانه باید خبر بدهم که پایین‌آوردن و جمع‌کردن چادر خبرنگاران در نزدیکی هتل کوبورگ در وین شروع شده است.» توضیح لیختن‌اشتاین درباره علت چنین تصمیمی البته قابل پیش‌بینی بود: «خب این را باید چه طور تفسیر کنیم؟ به نظر می‌رسد احتمالا مدت زمانی طول خواهد کشید تا احتمالا مذاکره‌کنندگان برجام به وین بازگردند. در این فاصله، میزبان‌های اتریشی می‌خواهند حواسشان به بودجه باشد.» به عبارتی جمع‌آوری محل استقرار خبرنگاران نتیجه غیرمستقیم وضعیت مذاکرات است. در حالی که مذاکرات عملا در وضعیت شبیه به بن‌بست اگر نه بن‌بست قطعی، قرار دارد و فعلا چشم‌اندازی از بازگشت تیم‌های مذاکره‌کننده به وین و نیاز به حضور خبرنگاران در چشم‌انداز کوتاه‌مدت وجود ندارد و در نتیجه طرف اتریشی که متحمل هزینه‌های میزبانی است به این نتیجه رسیده است که فعلا نیازی نیست جایگاه برای حضور خبرنگاران در کنار هتل خالی از دیپلمات وجود داشته باشد.
صحنه برجام در تعطیلات نوروز نسبتا خلوت بود. صحبت‌های پرسروصدای وزیر خارجه ایران، انتقادات چهره‌های اصولگرا از روند مذاکرات، تغییر در تیم مذاکره‌کننده آمریکا و جمع‌شدن چادر خبرنگاران در نزدیکی هتل کوبورگ، محل مذاکرات، قابل‌توجه‌ترین اتفاقات در این مدت بود.
عقب‌نشینی دوباره امیرعبداللهیان پس از آزمونی دیگر
اظهارات وزیر خارجه ایران در گفت‌وگویی تلویزیونی یکی دیگر از اتفاقات خبرساز حاشیه برجام در روزهای گذشته بود بود. حسین امیرعبداللهیان در این گفت‌وگو از مقامات سپاه نقل کرد که به او گفته اند اگر مسئله برجام در حال حل است و تنها موضوع سپاه باقی مانده است، مذاکره‌کنندگان نگذارند ماجرای سپاه مانع کار شود. او این را به عنوان ایثار از خودگذشتگی مقامات سپاه عنوان کرد و البته همزمان بر رعایت خط قرمزها تأکید کرد. این اظهارات البته همانند صحبت‌های پیشین وزیر خارجه درباره در نظر گرفتن گزینه مذاکرات مستقیم با ایالات متحده در صورت نیاز، با موج واکنش منفی از سوی جریان اصولگرا، باز هم به سردمداری حسین شریعتمداری، مدیر مسئول کیهان مواجه شد و امیرعبداللهیان نیز باز اظهارات خود را توضیح داد و عملا از حرف خود عقب‌نشینی کرد. این نکته قابل توجه است که در دو مرحله، وزیر خارجه نشانه‌هایی از تمایل به انعطاف در فرایند احیای برجام را نشان داده است و هر دو بار با واکنش گسترده جناح نزدیک به دولت از تصمیم خود عقب نشسته است.
از طرفی برخی تحلیلگران معتقدند این فرایند به تعمد و برای نشان‌دادن محدودیت دولت ایران در کنارگذاشتن حتی بخشی از خواسته‌های خود در مقابل دیگر مذاکره‌کنندگان برجام رخ داده است اما از زاویه‌ای دیگر به نظر می‌رسد، وزارت خارجه در این دو مرحله واکنش احتمالی به چنین تصمیماتی را با اشاره وزیر خارجه به آن‌ها آزموده است و در هر دو مرحله به این نتیجه رسیده است که توان اقناع پایگاه اجتماعی یا لااقل پایگاه سیاسی و رسانه‌ای دولت بر آن‌ها را ندارد. این واکنش‌ها البته تنها واکنش‌ها منفی به روند مذاکرات از سوی جریان اصولگرا نبوده اند و برخی دیگر نیز بر اساس اخبار جسته و گریخته و تأیید نشده در این باره به دولت و مذاکره‌کنندگان با این نگاه حمله کرده اند که تیم ایران در حال پذیرش توافقی ناکافی است که در آن حقوق و خواسته‌های ایران به روایت آنان تأمین نمی‌شود. برجسته‌ترین نمونه چنین انتقاداتی در روز ۱۲ فروردین دیده شد.
انتقادات نمایندگان اصولگرا از «عدم رعایت خطوط قرمز»
علی خضریان، نماینده مجلس از تهران در رشته توییتی توضیح داد که به همراه جمعی از کارشناسان و نمایندگان، آن چه را او پیش‌نویس متن تهیه‌شده در مذاکرات وین خواند بررسی کرده است و البته نتیجه این بررسی نارضایتی گسترده بوده است: «واقعیت این است [که] آن چه تاکنون در متن ۳۷ صفحه‌ای پیش‌نویس توافق حاصل شده است، حاکی از عدم تحقق خطوط قرمز نظام و برخلاف قانون مجلس و تحمیل خسارت جدید به منافع ملی است، به طوری که در این متن شاهد عدم تضامین عملی و واقعی برای رفع تحریم‌ها و عدم وضع تحریم جدیدی علیه ملت ایران هستیم.»
برخی از ناظران البته با تکذیب وجود چنین متن پیش‌نویسی، صحت صحبت‌های خضریان را زیر سؤال برده اند. مشخص نیست در شرایطی که رسما مذاکرات هنوز به نقطه واضحی نرسیده است، آیا واقعا به شکل غیررسمی پیش‌نویسی جهت بررسی در اختیار کشورهای مذاکره‌کننده قرار گرفته است، یا تیم مذاکره‌کننده گزارشی از آن چه در این مرحله در دست بررسی است به مجلس داده اند یا خضریان از متن دیگری صحبت می‌کند.
وی ادامه داد: «از سویی دیگر، فروش نفت همچنان با محدودیت‌هایی همراه است و برخلاف سیاست قطعی نظام مبنی بر لغو کل تحریم‌ها جهت بازگشت ایران به تعهدات برجام، در پیش‌نویس ۸ مارس، تعهدات اصلی آمریکا به بعد از اقدامات ایران موکول شده است و امکان راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها نیز برای ایران پیش‌بینی نشده است. لذا در حالی که طبق پیش‌نویس تهیه‌شده، فروش نفت و بازگشت رول نفت دچار مشکل است و آمریکا تضمینی برای رفع تحریم‌ها و وضع تحریم جدید علیه ایران نداده و ایران حق دخالت در راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها را ندارد، امکان تأمین منافع ملی در انتفاع اقتصادی مردم از این توافق فراهم نشده است.»
انتقادات گسترده اصولگرایان به اظهارات وزیر امورخارجه و پیش‌نویس احتمالی توافق نشان می‌دهد برخلاف برخی تصورات، اصولگرایان خارج از دولت آن چنان هم آماده نیستند که با آغوش باز پذیرای هر چه تیم رئیسی از وین می‌آورد، باشند.
آن چه خضریان در عدم هماهنگی نتایج با مصوبه مجلس در این باره می‌گوید، البته مربوط به یکی از مسائلی است که به گواه مسئولان دولت فعلی و قبلی نیز از چالش‌های مذاکره خواهد بود. چارچوب‌های سخت‌گیرانه و محدودی که مجلس در اسفند سال گذشته برای مذاکرات احیای برجام، فرایند رفع تحریم‌ها و برنامه هسته‌ای ایران تعیین کرد، یک بار همان زمان و پیش از شروع مذاکرات احیای برجام با توقف لغو اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی برجام را تا آستانه فروپاشی برد، تا وقتی که محمدجواد ظریف وزیر خارجه وقت و علی اکبر صالحی، رئیس وقت سازمان انرژی اتمی، در سفری که رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران داشت، در توافقی با او به این نتیجه رسیدند که همان با اجرای قانون مجلس مبنی بر عدم ارائه اطلاعات نظارتی به آژانس، این اطلاعات و مطالب دوربین‌ها در ایران نگه‌داری و در صورت احیای برجام و رفع تحریم‌ها تحویل آژانس شود. بدون وجود این توافق و با توقف کامل ضبط اطلاعات، هر مذاکره‌ای برای احیای برجام نیازمند تعیین تکلیف وضعیت سایت‌های هسته‌ای ایران در مدت توقف از سوی آژانس می‌شد و این مانعی بزرگ و شاید غیرقابل‌عبور بر سر راه توافق ایجاد می‌کرد. پس از آن نیز اما به نظر می‌رسد تعیین مصداق‌های مشخص و محدود برای فرایند احیای برجام و رفع تحریم از سوی مجلس همچنان چالشی بر سر راه تلاش‌های مذاکره‌کنندگان است.
این نماینده مجلس در پایان نوشت: «به نظر می‌رسد یکی از اصلی‌ترین دلایل عدم توفیق در مذاکرات برای رسیدن به توافق خوب، ناشی از عدم تغییر مسئولین اصلی مشغول در مذاکرات باشد. به طوری که مسئولین کمیته‌های هسته‌ای، تحریم، تصمیم کمیسیون مشترک و ضمیمه بازاجرا عینا همان مسئولین اصلی تیم مذاکرات جناب محمدجواد ظریف هستند.»
این بند آخر البته خطی است که به نظر می‌رسد به عنوان خط اصلی انتقاد از مذاکرات از سوی اصولگرایان بین بسیاری از این انتقادات مشترک است. بسیاری از تریبون‌های اصولگرایان در این فاصله همزمان با انتقاد، هشدار و انذار نسبت به روند مذاکرات، چشم‌انداز احیای برجام و گزینه‌های رفع تحریم‌ها، تأکید می‌کنند تیم به اندازه کافی تغییر نکرده است و ایراد کار را ماندن تعداد بیش از حد نیروهای دولت پیشین برای بازه زمانی بیش از حد طولانی عنوان می‌کنند. به عبارت دیگر همزمان که روند مذاکرات در دولت فعلی مورد انتقاد قرار می‌گیرد، مقصر این مشکلات همچنان نیروهای دولت قبل معرفی می‌شوند. پایه و اساس این حرف اما به نظر می‌رسد حضور بخشی از کادر کارشناسان وزارت خارجه است که به طور معمول منصوبان سیاسی نیستند و لزوما در تغییرات دولت‌ها جابجا نمی‌شوند. چنان که در بسیاری کشورهای دنیا رخ می‌دهد، هر وزارت‌خانه‌ای و به‌خصوص وزارت خارجه، یکی دو سطح پایین‌تر از وزرا، نیروهایی دارند که کارشناسان و کارمندان آن وزارت خانه اند و لزوما با تغییر دولت و رفتن وزیر قبلی از وزارت خارجه کنار نمی‌روند. شاید قابل‌توجه‌ترین مثال چنین اتفاقی شخص امیرعبداللهیان باشد که با روی کار آمدن ظریف در دولت روحانی، تا سه سال سمت خود را در وزارت خارجه به عنوان معاون امور عربی و آفریقایی وزیر حفظ کرده بود.
خضریان البته تنها نماینده منتقد روند گفت‌وگو در دولت فعلی نیست. چندین چهره اصولگرای دیگر نیز در این مدت مواضعی مشابه داشته اند و سیدمحمود نبویان، دیگر نماینده تهران و از مخالفان قدیمی برجام، یکی دیگر از آن‌هاست. او در تازه‌ترین اظهار نظر خود صراحتا مدعی شده است خطوط قرمز در توافق احیای برجام رعایت نشده است. به گزارش فارس و به ادعای نبویان، سخنرانی بایدن به عنوان تضمین پذیرفته شده است، اقدامات ایران قبل از رفع تحریم نفتی و بانکی انجام خواهند شد، فروش نفت ایران محدود به کشورهایی خواهد بود که آمریکا تأیید کند، انتقال پول‌های مسدودشده ایران مشروط به تأمین نظر آمریکا خواهد بود و راستی‌آزمایی نیز به عهده خود آمریکا و اروپا گذاشته شده است. روایت نبویان از آن چه فعلا روی میز است البته مشخص نیست تا چه حد با واقعیت‌های مذاکرات انطباق داشته باشد اما تندی لحن او و دیگران نشان می‌دهد برخلاف برخی تصورات، اصولگرایان خارج از دولت آن چنان هم آماده نیستند که با آغوش باز پذیرای هر چه تیم رئیسی از وین می‌آورد باشند.
مصطفی میرسلیم، نماینده مجلس و عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز در توئیتی نوشت:«هر توافقی در وین باید دربرگیرنده رفع تحریم‌ها به طور کامل و عملی و راستی‌آزمایی شده و نیز جبران خسارت ناشی از پیمان‌شکنی قبلی آمریکا و بدعهدی اروپا باشد و الا مردود است.»
تغییر دوباره در تیم آمریکا به دلیل اختلاف با «مالی»
خبر مهم دیگر در این فاصله، تغییری دوباره در تیم مذاکره‌کننده آمریکا در مذاکرات احیای برجام بود که در راستای تغییر قبلی به نظر می‌رسید. دن شپیرو، سفیر سابق آمریکا در اسرائیل که به دلیل روابط و آشنایی‌هایش با اسرائیلی‌ها به عنوان «نجواگر اسرائیل» در تیم مذاکره‌کننده خوانده می‌شد، اواخر تعطیلات نوروز اعلام کرد از تیم خارج می‌شود و به اندیشکده شورای آتلانتیک می‌رود. علت رفتن او نیز اختلافات با شخص رئیس هیئت مذاکره‌کننده آمریکا در وین، یعنی رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران خوانده شده است. پیشتر، ریچارد نفیو که در دولت باراک اوباما، طراحی ساختار نوین تحریم ایالات متحده به نام او ثبت شد و خود او نیز کتابی در این باره نوشته بود، با دلیل مشابه یعنی اختلاف با مالی به همراه دو نفر دیگر از تیم آمریکا رفت. رفتن «معمار تحریم‌ها» و «نجواگر اسرائیل» هر دو به دلیل اختلافات با مالی که پیش از قرار گرفتن از این سمت به عنوان یکی از جدی‌ترین حامیان برجام در ایالات متحده شهرت داشته است، از سوی بسیاری نشانه واضحی از مسیر مورد نظر تیم مذاکره‌کننده آمریکا در روند احیای برجام دیده شده است، روندی که در آن احتمالا تحریم‌ها جایگاه سابق را نخواهند داشت و خواسته‌های طرف اسرائیلی نیست چنان که آن‌ها می‌خواهند پیگیری نخواهد شد. با این حال مشخص نیست آن چه طرف آمریکایی به دنبال آن است، قابل انطباق با چیزی باشد که طرف ایرانی پیگیرش است و در نهایت، این انطباق یا ناکامی در آن است که موفقیت مذاکرات احیا یا فروپاشی برجام را تعیین می‌کند.
تعطیلات برجام هم تمام می‌شود؟
اینکه طرف‌های مذاکره کننده با حرف‌های دیپلماتیک خود امیدواری برای احیا برجام را زنده نگه دارند دیگر تکراری و بدون جذابیت شده است. حتی اگر ژان لودریان، وزیر امور خارجه فرانسه بگوید که پرونده هسته‌ای ایران، یک «موضوع مهم سیاسی» و درحال حاضر مهمترین و بزرگترین پرونده دیپلماتیک درجهان است و یا سخنگوی وزارت خارجه آمریکا این جمله تکراری را بازهم بگوید که «در هفته‌های اخیر به پیشرفت‌هایی در مذاکرات دست یافته‌ایم. چند مسئله محدود حل نشده وجود دارد.»
تعطیلات برای مردم ایران به پایان رسیده و فصل جدیدی از زندگی را در سال جدید آغاز خواهند کرد. زندگی جدید که هرچه رئیس جمهور بگوید آن را به برجام گره نزده اما مردم به دلیل تاثیر مستقیم نتجه مذاکرات در معیشت خود با حساسیت آن را دنبال می‌کنند.
دیدگاه تان را بنویسید